Χειροποίητο χαλί | Προέλευση – Μορφολογία – Σχήμα – Βαφές – Πρώτες ύλες

Κάθε χειροποίητο χαλί είναι μοναδικό μιας και αντικατοπτρίζει την δεξιοτεχνία, την ψυχική διάθεση και άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κατασκευαστή του.
Εάν θελήσουμε να εντάξουμε ένα χαλί σε μια κατηγορία, αυτό μπορεί να γίνει σύμφωνα με την μορφολογία, την καταγωγή του ή τον τόπο παρασκευής του.

Ιστορικά στοιχεία

Το αρχαιότερο χειροποίητο χαλί διατηρήθηκε λόγω ψύχους στα Όρη Αλτάι, στην κοιλάδα Pazyryk σε σκυθικούς τάφους στην νότια Μογγολία. Το χαλί βρέθηκε από τον Ρώσο επιστήμονα Rudenko, το 1947. Έχει 380.000 κόμπους ανά τετραγωνικό, διαστάσεις 1,98 Χ 1,83 = 3,62 τ.μ. και φιλοξενείται στο μουσείο Ερμιτάζ (Hermitage) στην Αγία Πετρούπολη και εκτιμάται από τον 5° αιώνα π.Χ.

Οι Μικρασιάτες με τον ερχομό τους στην Ελλάδα το 1922, ανέδειξαν και διέδωσαν την υφαντουργία, κλωστοϋφαντουργία και την ταπητουργία. Η ταπητουργία στην ανατολή αλλά και στην Ελλάδα δουλευόταν και με μορφή οικοτεχνίας προσφέροντας εργασία και εισόδημα στην οικογένεια, υπό την εποπτεία των ταπητουργών εμπόρων.

Προέλευση χειροποίητων χαλιών

Η προέλευση των χειροποίητων χαλιών είναι στην ουσία και ένας τρόπος διαχωρισμού, μεταξύ τους. Τα σχέδια που τα διακοσμούν είναι επηρεασμένα και καθορισμένα από τον τόπο κατασκευής τους. Αυτά βέβαια συνέβαιναν κατά κόρων παλαιότερα που η κατασκευή ήταν πιο αυθεντική. Βέβαια σε μεγάλο ποσοστό συνεχίζεται και σήμερα, ώστε να διατηρήσουν την αυθεντικότητά τους.

Οι κυρίαρχες κατηγορίες χειροποίητων χαλιών, είναι:

Περσικό χειροποίητο χαλί (αλφαβητικά)

• Γκομ – Qum
• Ισφαχάν – Esfahan
• Κασάν – Kashan
• Κερμάν – Kerman
• Μασάντ (Mashad)
• Μπαλουχιστάν – Baluchistan
• Μπαχτιάρι – Baktiari
• Μπιζάρ – Bijar
• Ναΐν – Nain
• Σαρούκ – Saruq
• Σενέ – Seneh
• Σιράζ – Shiraz
• Φεραχάν  – Ferahan
• Ταμπρίζ – Tabriz
• Τεχεράν – Tehran
• Χαμεντάν – Hamedan
• Χερίζ – Heriz

Ελληνικό χειροποίητο χαλί

• Πρόνοιας
• Εομέχ
• Σπάρτα

Αφγάνικο χειροποίητο χαλί (Αφγανιστάν)

• Αφγκάν – Afgan
• Μπελούτς – Beluch
• Ζιγκλέρ – Zigler

Καυκάσου 

• Καζάκ – Kazak
• Μπουχάρα – Bokhara
• Σιρβάν – Shirvan

Τουρκικά, Κινέζικα, Ινδικά, Αιγηπτιακά, Μαροκινά, 

Μορφολογία στο χειροποίητο χαλί

Λέγοντας μορφολογία εννοούμε την τεχνική ύφανσης, το σχήμα, το σχέδιο και τα χρώματα, καθώς και τις πρώτες ύλες που έχουν χρησιμοποιηθεί.

Τεχνικές ύφανσης

Δύο είναι οι τεχνικές ύφανσης:

1. ύφανση με κόμβους
2. ύφανση χωρίς κόμβους (κιλίμια). 

Στην ύφανση με κόμβους συναντάμε τον περσικό και τον τουρκικό κόμβο.

Πλεονεκτήματα περσικού κόμπου έναντι του τουρκικού

1. Δεν αφήνει κενά μεταξύ των κόμπων
2. Είναι μικρότερος σε όγκο
3. Κάνει καλύτερες καμπύλες
4. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε λεπτομερέστερα σχέδια

Σχήμα χειροποίητων χαλιών

Το σχήμα στο χειροποίητο χαλί ποικίλει ανάλογα με τον σκοπό που εξυπηρετεί. Υπάρχουν χαλιά τετράγωνα, παραλληλόγραμμα, διάδρομοι, ροτόντες, που καλύπτουν όλες τις απαιτήσεις και τα γούστα των ενδιαφερομένων. Τα σχέδια που συναντάμε είναι γεωμετρικά, όπου έχουμε μοτίβα με απλοποιημένες παραστάσεις, λουλουδιαστά, με καμπηλοειδή σχήματα από ζώα και άνθη ενώ μεικτά χαρακτηρίζονται αυτά που στα σχέδια τους συνυπάρχουν οι δυο προηγούμενες κατηγορίες.

Σχέδιο & Βαφές στο χειροποίητο χαλί

Το σχέδιο στο χειροποίητο χαλί  δημιουργείται από τη χρήση νημάτων διαφορετικής βαφής. Υπάρχουν δύο μέθοδοι βαφής:

• με φυσικές πρώτες ύλες βαφής, οι οποίες δεν είναι πάντα ανεξίτηλες, όμως προσφέρουν καλύτερη ισορροπία στους συνδυασμούς τους.
• με τεχνητές πρώτες ύλες.

Μειονεκτήματα φυσικών βαφών

• Δεν επιτυγχάνονται όλα τα έντονα χρώματα
• Δεν επιτυγχάνεται η επαναληψιμότητα στην απόχρωση.
• Οι ύλες που χρησιμοποιούνται, δύσκολα συλλέγονται μιας και πρέπει να τις αναζητηθούν στο φυσικό περιβάλλον.
• Απαιτούν εξτρά διαδικασία σταθεροποίησης που δεν είναι πάντα πολύ επιτυχημένη.

Οι συνθετικές βαφές άρχισαν να εφαρμόζονται από τον 19ο αιώνα. Αν και δεν παρουσιάζουν στον βαφέα τα προβλήματα των φυσικών βαφών, εντούτοις οι φυσικές βαφές προσδίδουν άλλη χροιά στο χειροποίητο χαλί.

Πρώτες ύλες χειροποίητων χαλιών

Οι κυριότερες πρώτες ύλες στην ταπητουργία είναι το μαλλί, το μετάξι και το βαμβάκι.

Το βαμβάκι χρησιμοποιείται στο στημόνι και στο υφάδι των χαλιών γιατί τα δύο αυτά δομικά στοιχεία θα πρέπει να έχουν μεγάλες μηχανικές αντοχές.

Ιδιότητες βαμβακιού που το κάνουν ιδανικό για την κατασκευή στημονιών και υφαδιών:

• είναι υδρόφιλο
• είναι μεγάλης αντοχής
• προσφέρεται ως βάση για στημόνι

Ιδιότητες μαλλιού που το κάνουν ιδανικό για την κατασκευή στημονιών και υφαδιών:

• είναι υδρόφιλο
• είναι εύκαμπτο
• είναι οικολογικό
• είναι ανθεκτικό με ελαστικότητα που επανέρχεται
• είναι βραδυφλεγές, δε λιώνει και δεν κάνει φλόγα
• μπορεί να τεντωθεί έως και 30% χωρίς να σπάσει
• μπορεί να απορροφήσει έως και το 1/3 τους βάρους του, σε υγρασία

Το μαλλί συναντάται σε όλα τα δομικά στοιχεία του χαλιού αλλά κυρίως για τη δημιουργία του πέλους.

Η ακριβότερη πρώτη ύλη είναι το μετάξι η οποία λόγω της λεπτότητάς της μπορεί να δώσει μεγάλη ακρίβεια στα υφαντικά σχέδια. Χαλιά που χρησιμοποιούν σαν πρώτη ύλη μόνο το μετάξι ή το μαλλί ονομάζονται ολομέταξα ή ολόμαλλα αντίστοιχα.

Τέλος πιθανή είναι η συνύπαρξη και των τριών πρώτων υλών (π.χ. βαμβακερό στημόνι και υφάδι και μαλλί-μετάξι για πέλος).

Αλλά υλικά που συναντάμε στα χειροποίητα χαλιά είναι:

Στο στημόνι

• το λίνο
• η γιουτα

Στο γέμισμα του σχεδίου

• η τρίχα κατσίκας που είναι σκληρή αλλά μεγαλύτερης αντοχής,
• η τρίχα καμήλας για το μελί και ωραίο χρώμα της,
• οι χρυσές και ασημένιες κλωστές

Ένας άλλος τρόπος κατηγοριοποίησης των χαλιών είναι βάση της χώρας ή πόλης παρασκευής τους (Περσία, Αφγανιστάν, Ταμπρίζ, Χερέκε κ.τ.λ.). Τα χαλιά που προέρχονται από ίδιες περιοχές παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς το σχέδιο, τον τρόπο ύφανσης και άλλα στοιχεία που τα κάνουν εύκολα αναγνωρίσιμα.

Κατασκευή χειροποίητων χαλιών

Η πιο σύγχρονη μορφή κατασκευής χειροποίητων χαλιών είναι σε συντεχνιακούς χώρους μεγάλων πόλεων. Τα εργαστήρια κατασκευάζουν χαλιά μεγάλης ακρίβειας εξαλείφοντας την ύπαρξη σφαλμάτων. Τα σχέδια είναι παραδοσιακά ή και μοντέρνα ενώ ο τεχνίτης συμβουλεύεται πάντα το υφαντικό σχέδιο το οποίο είναι αποτυπωμένο σε χαρτί μιλιμετρέ. Στις οργανωμένες ταπητουργίες ο υφαντής διαβάζει το σχέδιο σαν να διαβάζει νότες στο πεντάγραμμο. Όλες οι διαδικασίες πριν, κατά την διάρκεια και μετά την ύφανση γίνονται βάση προδιαγραφών. Στην πίσω πλευρά των χειροποίητων χαλιών μπορούμε να δούμε τα λάθη ή τις ατέλειες της ύφανσης.

Τα χειροποίητα χαλιά υφαίνονται σε αργαλειούς κάθετης ή οριζόντιας διάταξης. Οριζόντιους αργαλειούς συναντούμε πιο συχνά στους νομάδες, ενώ κάθετους αργαλειούς βρίσκουμε κυρίως σε οργανωμένες ταπητουργίες. Ο όρθιος αργαλειός που χρησιμοποιείται κατά κόρον αποτελείται από δύο παράλληλους δοκούς στο επάνω και κάτω άκρο αυτού, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν παράλληλες οι κλωστές του στημονιού. Εργαλεία απλά αλλά απαραίτητα είναι το ψαλίδι, το μαχαίρι, το μαχαίρι-άγκιστρο και το χτένι. Η κατασκευή ξεκινά στο τελάρο από κάτω προς τα πάνω υφαίνοντας εναλλάξ μια σειρά κόμβους ένα πέρασμα υφαδιού, ενώ όλα μαζί ενσωματώνονται με το χτύπημα του χτενιού. Όταν ολοκληρωθεί το σχέδιο με το ψαλίδι γίνεται το κούρεμα του πέλους (ομοιόμορφο ή ανάγλυφο).

Ελαττώματα

Στις μέρες μας, το χειροποίητο χαλί έχει καταλάβει υπολογίσιμο μερίδιο στην αγορά. Όμως η γνώση των αγοραστών δεν είναι επαρκής, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά χειροποίητων χαλιών όπως στραβές ούγιες και διαφορές στο χρώμα μπορεί να θεωρηθεί ότι οφείλονται στον μη ορθό καθαρισμό. Φρόνιμο θα ήταν να γίνεται μια ενημέρωση από τον ταπητοκαθαριστή προς τον πελάτη για αποφυγή προστριβών. Προσοχή απαιτείται και σε χειροποίητες αντίκες τα οποία πιθανόν να έχουν υποστεί φθορές οι οποίες πρέπει να επισημαίνονται. Πριν την διαδικασία καθαρισμού πρέπει να γίνεται διαχωρισμός των ποιοτήτων και επιλογή της ορθής μεθόδου για κάθε χαλί χωριστά.

Για τον λόγο αυτό, η επιλογή ταπητοκαθαριστηρίου θα πρέπει να γίνεται με ορθά κριτήρια και με αρκετή προσοχή. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει, η επιλογή ενός ακατάλληλου “φθηνού” συνεργάτη για τον καθαρισμό και την συντήρηση των χειροποίητων χαλιών σας, μπορεί να αποβεί μοιραίος και πολύ-πολύ ακριβότερος, από την επιλογή ενός “ακριβού”, πεπειραμένου και πιστοποιημένου. Προτιμήστε πιστοποιημένους συνεργάτες με αποδεδειγμένη πείρα στον καθαρισμό χαλιών, πάσις φύσεως.